١٧.٠١.٢٠٠٩
سی سال پس از پیروزی انقلاب 57 - امیدها ØŒ نا امیدی ها Ùˆ... Ú¯ÙØªÚ¯Ùˆ با داریوش همایون
سی سال از پیروزی انقلاب بهمن سال 57 در ایران Ù…ÛŒ گذرد؛ انقلابی Ú©Ù‡ هنوز پس از سه دهه، بر سر ØªØ¹Ø±ÛŒÙ Ù…ØØªÙˆØ§ÛŒ آن در بین برخی از ÙØ¹Ø§Ù„ان سیاسی Ø¨ØØ« Ùˆ Ú¯ÙØª Ùˆ Ú¯Ùˆ وجود دارد. عده ای آن را انقلاب اسلامی تعری٠می کنند، چون رهبری آن با آیت الله خمینی Ùˆ Ø±ÙˆØØ§Ù†ÛŒØ§Ù† بود Ùˆ عده ای دیگر این توصی٠را قبول ندارند Ùˆ به دلیل شرکت طی٠های مختل٠Ùکری وعقیدتی Ùˆ توده های عظیم مردم عادی، آن را یک انقلاب مردمی تعری٠می کنند. اما ØªØ¹Ø±ÛŒÙØŒ هرچه باشد، هیچ تغییری در این موضوع نمی دهد Ú©Ù‡ همه آنهایی Ú©Ù‡ در این انقلاب شرکت داشتند Ùˆ یا نظاره گر آن بودند، امیدها Ùˆ انتظاراتی داشتند Ùˆ یا با بد بینی Ùˆ ناامیدی به آینده آن Ù…ÛŒ نگریستند. من هم در این روزهای نزدیک به سی امین سالگرد انقلاب Ùˆ از آنجا Ú©Ù‡ از نسلی هستم Ú©Ù‡ در این انقلاب شرکت داشتم ØŒ به این Ùکر Ù…ÛŒ کنم Ú©Ù‡ راستی، آن روزها Ú†Ù‡ Ùکر Ù…ÛŒ کردیم Ùˆ کجا بودیم Ùˆ الان در کجا ایستاده ایم Ùˆ آینده ایران چگونه خواهد بود؟ به همین دلیل، یک سلسله Ú¯ÙØª Ùˆ Ú¯Ùˆ با ÙØ¹Ø§Ù„ان سیاسی، ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ÛŒ Ùˆ روزنامه نگار از طی٠های گوناگون تهیه کرده ام Ùˆ پرسش هایی را با آنها درمیان گذاشتم Ú©Ù‡ به تدریج، در سایت « تهیه» Ù…ÛŒ خوانید یا Ù…ÛŒ شنوید. از آنجا Ú©Ù‡ این روزها، کتاب « من Ùˆ روزگارم» Ú©Ù‡ زندگی نامه « داریوش همایون» ØŒ وزیر اطلاعات Ùˆ جهانگردی در دوران ØÚ©ÙˆÙ…ت پهلوی، را Ù…ÛŒ خواندم، ابتدا به سراغ او Ø±ÙØªÙ… Ùˆ او مثل همیشه با خوش رویی از این Ù…ØµØ§ØØ¨Ù‡ استقبال کرد. داریوش همایون، هشتاد سال دارد Ùˆ سیاستمدار Ùˆ روزنامه نگار است. خود او در باره کتاب « من Ùˆ روزگارم» Ú¯ÙØªÙ‡ است:« این کتاب، گوشهای از داستان آنچه را Ú©Ù‡ روزگار بر من کرد Ùˆ آنچه را Ú©Ù‡ من در برابر روزگار از آن برآمدم، باز میگوید. من به رویدادها Ùˆ شخصیتها بیشتر از نظر نشان دادن روندها Ùˆ ÙØ¶Ø§ÛŒ زمانه Ú©Ù‡ بستر تاریخ را میسازد Ùˆ کمتر از نظرگاه روابط شخصی پرداختهام. یکی از اشتغالات همیشگیام، تØÙ„یل خود Ùˆ ÙØ§ØµÙ„Ù‡ Ú¯Ø±ÙØªÙ† Ùˆ نگاه از بیرون بوده است. اکنون در این مرØÙ„Ù‡ پایانی، ÙØ±ØµØªÛŒ دارم Ú©Ù‡ به سرتاسر زندگی ام بنگرم، Ú©Ù‡ به Ú¯ÙØªÙ‡ یک نویسنده ÙØ±Ø§Ù†Ø³ÙˆÛŒØŒ ØØ§ØµÙ„ جمعی است Ú©Ù‡ هیچ یک از رقمهایش را نمیشود تغییر داد.» آقای همایون شما سی سال پیش در چنین روزهایی ØŒ در آستانه انقلاب Ú†Ù‡ Ù…ÛŒ کردید؟ از زمستان سال Û±Û³ÛµÛ¶ تظاهرات آغاز شد. اين تظاهرات هر سال برگزار Ù…ÛŒ شد، اما در آن سال به دلايل گوناگون معنای ديگری ÙŠØ§ÙØª. اين تظاهرات در همان مکان هايی انجام Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØª Ú©Ù‡ قبلا هم در سالگرد Û±Ûµ خرداد تظاهرات Ù…ÛŒ کردند، از جمله مدرسه Ùيضيه قم Ùˆ طلاب. Ø§ØªÙØ§Ù‚ تازه ای Ú©Ù‡ رخ داد، اين بود Ú©Ù‡ هر چهلم برای کسانی Ú©Ù‡ در تظاهرات قبلی کشته شده بودند، مراسم مذهبی برگزار Ù…ÛŒ شد. در اين مراسم عده بيشتری کشته Ùˆ زخمی Ù…ÛŒ شدند، زيرا اين تظاهرات آرام نبود. مثلا در تبريز با ØÙ…له، ويران کردن Ùˆ يا آتش زدن بانک Ùˆ مراکز دولتی همراه بود Ùˆ باز Û´Û° روز بعد، دوباره Ø§ØªÙØ§Ù‚ تازه ای رخ Ù…ÛŒ داد. اگر زمستان Û±Û³ÛµÛ¶ را آغاز موج انقلاب بگيريم، من در آن زمان وزير اطلاعات Ùˆ جهانگردی بودم Ùˆ مانند ساير همکارانم وظيÙÙ‡ بسيار دشواری بر عهده داشتم. وظيÙÙ‡ من ØÙظ ÙØ¶Ø§ÛŒ باز سياسی در جامعه بود Ú©Ù‡ از ÙŠÚ© سال پيش يعنی Û±Û³ÛµÛµ اعلام شده Ùˆ کمابيش به آن عمل Ù…ÛŒ شد Ùˆ در عين ØØ§Ù„ ØÙظ نظم کشور. در ØÚ©ÙˆÙ…تی Ú©Ù‡ Û³Û° سال Ùˆ اگر بخواهيم از دهه Û´Û° ØØ³Ø§Ø¨ کنيم، ØØ¯Ø§Ù‚Ù„ Û±Û¶ يا Û±Û· سال دچار انسداد سياسی بود، Ù…ÛŒ بايست ÙØ¶Ø§ÛŒ باز سياسی ايجاد Ù…ÛŒ شد. هميشه در اين مواقع مشکلات زيادی پيش Ù…ÛŒ آيد Ùˆ درست مانند برداشتن سيل بند است. مهم ترين Ú¯Ø±ÙØªØ§Ø±ÛŒ ما همين مسئله بود، اين Ú©Ù‡ تا Ú†Ù‡ اندازه سيل بند را برداريم Ú©Ù‡ سيل جاری نشود. البته از پس آن بر Ù…ÛŒ آمديم، زيرا هم جلوی اغتشاشات را Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªÙŠÙ… Ùˆ هم اجازه Ù…ÛŒ داديم در ØØ¯ معقولی از اوضاع انتقاد شود. اين وضعيت تا تابستان Û±Û³ÛµÛ· ادامه ÙŠØ§ÙØª Ùˆ در تابستان ÛµÛ· ما مجبور به Ø§Ø³ØªØ¹ÙØ§ شديم Ùˆ ØÚ©ÙˆÙ…ت شري٠امامی روی کار آمد Ùˆ من خانه نشين شدم. در دوران انقلاب Ùˆ در زمانی Ú©Ù‡ جريان هايی در داخل کشور آغاز شده بود Ùˆ اعتراضاتی صورت Ù…ÛŒ Ú¯Ø±ÙØªØŒ شما Ùکر Ù…ÛŒ کرديد Ú©Ù‡ اين اعتراضات Ùˆ انقلاب به کجا خواهد رسيد؟ برای من اين اعتراضات Ùˆ تظاهرات يادآور سال Û±Û³Û´Û² بود. در آن زمان هم عناصر مذهبی جامعه در تهران Ùˆ شهرهای مهم ديگر به رهبری خمينی شورش کردند. تظاهرات بسيار بزرگی برپا شد، به صورت زنان بی ØØ¬Ø§Ø¨ اسيد پاشيدند، کتابخانه عمومی سنگلج را آتش زدند Ùˆ نيروهای مخال٠رژيم پادشاهی يا به اين شورش ها پيوستند Ùˆ يا در ØØ§Ù„ پيوستن به آن بودند. با توجه به قدرتی Ú©Ù‡ ØÚ©ÙˆÙ…ت در آن زمان نشان داده بود، ما خيال Ù…ÛŒ کرديم Ú©Ù‡ شاه پشت سر اين ØØ±Ú©Øª است، ولی بعد معلوم شد Ú©Ù‡ اعلم بوده است نه شاه. اگر اعلم اقدام نمی کرد، شاه ØØªÛŒ به Ùکر تسليم شدن بوده Ùˆ ما اين نکته را نمی دانستيم. ما Ùکر Ù…ÛŒ کرديم اين بار هم جلوی شورش را خواهيم Ú¯Ø±ÙØªØŒ چون ØÚ©ÙˆÙ…ت بسيار نيرومند ØŒ وضع اقتصادی خوب Ùˆ خزانه پر از پول بود. البته مشکل تورم تا ØØ¯ÙˆØ¯ÛŒ وجود داشت ولی قابل ØÙ„ بود، چون اساس کار جامعه روبه Ù¾ÙŠØ´Ø±ÙØª بود. من شخصا خطری Ø§ØØ³Ø§Ø³ نمی کردم Ùˆ مشکلی نمی ديدم. وضع Ø¨ØØ±Ø§Ù†ÛŒ بود Ùˆ Ù…ÛŒ بايست Ùکری برای آن Ù…ÛŒ کرديم Ú©Ù‡ کرديم. مثلا در اصÙهان وقتی مردم شلوغ کردند، ØÚ©ÙˆÙ…ت نظامی اعلام کرده Ùˆ بدون اين Ú©Ù‡ از بينی کسی خون بيايد، شهر را آرام کرديم. درتبريز هم بعد از اغتشاشی Ú©Ù‡ در زمستان سال ÛµÛ¶ روی داده بود، ØØ²Ø¨ «Ø±Ø³ØªØ§Ø®ÙŠØ²» تظاهرات بسيار بزرگی انجام داد Ùˆ Ù…ÛŒ Ú¯ÙØªÙ†Ø¯ ØØ¯ÙˆØ¯ Û³Û°Û° هزار Ù†ÙØ± در آن شرکت کرده بودند. بعد از آن تبريز به Ú©Ù„ÛŒ آرام شد Ùˆ تا آستانه انقلاب ديگر در آنجا Ø§ØªÙØ§Ù‚ÛŒ رخ نداد. Ùکر Ù…ÛŒ کرديم از عهده اين Ø¨ØØ±Ø§Ù† به خوبی برخواهيم آمد، ولی بعد از آتش سوزی سينما رکس آبادان، شاه خود را باخت Ùˆ تسليم شد Ú©Ù‡ خود داستان ديگری است. سپس ØÚ©ÙˆÙ…ت شري٠امامی روی کار آمد Ùˆ بعد از آن هم ازهاری Ùˆ در شش ماه آخر هر امتيازی Ú©Ù‡ انقلابيون خواستند به آنها داده شد. انقلاب شد Ùˆ ØÚ©ÙˆÙ…ت تغيير کرد،آیت الله خمينی آمد Ùˆ ØÚ©ÙˆÙ…ت جمهوری اسلامی را تشکيل دادند. در آن موقع شما کجا بوديد Ùˆ پيش بينی شما Ú†Ù‡ بود؟ در Û±Ûµ آبان Û±Û³ÛµÛ· ØÚ©ÙˆÙ…ت نظامی اعلام شد به اين دليل Ú©Ù‡ نخست وزير ÙŠÚ© نظامی بازنشسته بود[ازهاری] Ú©Ù‡ شاه دوباره به او را به رياست بزرگ آتش داران رسانده بود. او آدم بسيار ضعيÙÛŒ بود Ùˆ به جز برقراری ØÚ©ÙˆÙ…ت نظامی، هيچ کار ديگری انجام نمی داد. تنها کار مهمی Ú©Ù‡ انجام داد، اين بود Ú©Ù‡ Û²Û° يا Û³Û° Ù†ÙØ± از سران ØÚ©ÙˆÙ…ت گذشته را توقي٠کرد، از جمله من، هويدا، نصيری، تعدادی از وزرا Ùˆ چند Ù†ÙØ± ديگر Ú©Ù‡ در ليست بودند ولی توقي٠آنها بی معنی بود. من تا Û²Û² بهمن Û±Û³ÛµÛ· يعنی مدت سه ماه Ùˆ Û±Ûµ روز در زندان بودم. ما از زندان اوضاع کشور را دنبال Ù…ÛŒ کرديم Ùˆ روز به روز به آينده ايران بدبين تر Ù…ÛŒ شديم زيرا Ù…ÛŒ ديديم Ú©Ù‡ ØÚ©ÙˆÙ…ت با دست خود کشور را تقديم انقلابيون Ù…ÛŒ کند. تا آنجا Ú©Ù‡ به خاطر Ù…ÛŒ آورم همزمان با Û²Û² بهمن، انقلابيون زندان ها را Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯ Ùˆ شما هم همراه با بسياری ديگر آزاد شديد. ما از زندان گرختيم ولی سه Ù†ÙØ± از ما دوباره دستگير شدند. آن جا زندان Ø§ÙØ³Ø±Ø§Ù† Ùˆ سربازان زندانی بود Ùˆ از بخت خوب ما هوا تاريک بود Ùˆ خوشبختانه کسی در ميان جمعيتی Ú©Ù‡ از زندان گريختند، متوجه ما نشد. اگر هوا روشن بود، همه ما دوباره دستگير Ù…ÛŒ شديم. طبعا تنها دل مشغولی من اين بود Ú©Ù‡ خود را نجات دهم Ùˆ دستگير نشوم. ØØ¯ÙˆØ¯ Û±Ûµ ماه در تهران Ùˆ نزد دوستانم از اين خانه به آن خانه Ù…ÛŒ شدم Ùˆ مرتب جای خود را عوض Ù…ÛŒ کردم Ú©Ù‡ Ú¯Ø±ÙØªØ§Ø± نشوم. سرانجام بعد از دوبار کوشش، توانستم از ايران خارج شوم Ú©Ù‡ داستان پر هيجانی دارد. در دورانی Ú©Ù‡ پنهان بودید Ú†Ù‡ Ù…ÛŒ کردید؟ در دورانی Ú©Ù‡ پنهان بودم Ùˆ به صورت زيرزمينی زندگی Ù…ÛŒ کردم، ÙØ±ØµØª بسيار خوبی پيش آمد Ú©Ù‡ بتوانم دو کار را انجام بدهم. چون من تصور کرده بودم Ú©Ù‡ شب Û²Û² بهمن مرده ام، ديگر ترس از مرگ نبايد در زندگی ام تعيين کننده Ù…ÛŒ بود. بنابراين دو کار انجام دادم، اول اين Ú©Ù‡ بسيار زياد، در ØØ¯ÙˆØ¯ Û²Û°Û° جلد کتاب خواندم Ùˆ تلاÙÛŒ چند سال گذشته را Ú©Ù‡ ÙØ±ØµØª نداشتم درآوردم Ùˆ دوم اين Ú©Ù‡ بسيار Ùکر کردم. زندگی پيشين من ايجاب Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ برای عمل بيانديشم، ولی در آن Û±Ûµ ماه Ùقط Ùکر کردم Ùˆ عملی درکار نبود. Ùکر خالص به من Ú©Ù…Ú© کرد تا موقعيت خودم Ùˆ ايران را باز انديشی کنم Ùˆ به اين بيانديشم Ú©Ù‡ چرا به اين روز Ø§ÙØªØ§Ø¯ÙŠÙ… Ùˆ چرا اين طور شد؟ البته Ù…ÛŒ توانستم تلخ Ùˆ کينه ورز شوم، ولی به هيچ چيز کينه ای پيدا نکردم. چون راهی را در زندگی انتخاب کرده بودم Ú©Ù‡ ناگزير پايان آن همين بود. من به رژيمی پيوسته بودم Ú©Ù‡ در پايان نمی توانست ØØªÛŒ از خودش Ø¯ÙØ§Ø¹ کند Ú†Ù‡ برسد از کشور. اشتباه از من بود Ùˆ طلبی از کسی ندارم، ØØªÛŒ از آن رژيم. آن رژيم به طبيعت خود عمل کرد Ùˆ قربانی اين طبيعت شد. من هم به طبيعت خود عمل کردم Ùˆ قربانی آن شدم. بنابراين بايد Ùکر ديگری Ù…ÛŒ کردم، پس در همه مبانی Ùکری خود تجديد نظر کردم، بعضی ها را Ù†Ú¯Ù‡ داشتم Ùˆ بيشتر آن را دور ريختم Ùˆ سعی کردم آدم تازه ای شوم. بعد هم از ایران خارج شدید ØŒ در خارج از کشور از کجا وچگونه شروع به ÙØ¹Ø§Ù„یت کردید؟ از ايران Ú©Ù‡ خارج شدم، زندگی ÙØ¹Ø§Ù„ را به صورت نوشتن Ùˆ ظاهر شدن در اجتماعات Ù…Ø®ØªÙ„ÙØŒ از جمله اجتماع Ù…Ø®Ø§Ù„ÙØ§Ù† خود آغاز کردم. اين وضعيت را ادامه داده Ùˆ Û²Û¸ سال است Ú©Ù‡ ÙØ¹Ø§Ù„يت سياسی Ù…ÛŒ کنم. تا کنون شش کتاب Ùˆ مقالات بی شماری نوشته Ùˆ منتشر کرده ام. همچنين ØØ²Ø¨ ليبرال دموکرات «Ù…شروطه ايران» را پايه گذاری کرده ام Ú©Ù‡ از اصول انقلاب مشروطه ايران الهام Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ سعی Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ در مبارزه برای تجدد Ùˆ نوسازی جامعه ايرانی در ص٠مقدم باشد Ùˆ مسئله تجدد Ùˆ مدرنيته را به صØÙ†Ù‡ Ø¨ØØ« Ùˆ ÙØ¹Ø§Ù„يت سياسی بياورد. اين Ú©Ù‡ Ú†Ù‡ اندازه موÙÙ‚ شويم، به تلاش ما Ùˆ پذيرش جامعه بستگی دارد. آقای همايون! آخرين سوال من اين است Ú©Ù‡ اکنون بعد از سه دهه، ارزيابی شما از انقلاب ايران Ùˆ آن Ú†Ù‡ بعد پيش آمد، چيست؟ انقلاب اسلامی من این را تاکید Ù…ÛŒ کنم. انقلاب اسلامی Ú©Ù‡ در ايران روی داد، ÙŠÚ© ويژگی Ùوق العاده داشت Ú©Ù‡ تعيين کننده سرنوشت انقلاب Ùˆ تعيين کننده سرنوشت ايران بود. اگر امروز ايران به اين روز Ø§ÙØªØ§Ø¯Ù‡( Ú©Ù‡ امیدوارم در این مورد با هم اختلا٠نداشته باشیم) به دليل اين است Ú©Ù‡ انقلاب، انقلابی اسلامی بود. انقلابی برای بازگرداندن جامعه به Û±Û´Û°Û° سال پيش Ùˆ خمينی به کرات اين موضوع را اعلام Ù…ÛŒ کرد Ùˆ دراين زمينه کتاب نوشت. به نظر من، دوران Û³Û° ساله بعد از انقلاب بزرگترين ÙØ§Ø¬Ø¹Ù‡ تاريخ ايران پس از ØÙ…له مغول ها بوده است، زيرا نه تنها پايه های قدرت بلکه اقتصاد Ùˆ آموزش ايران را نيز درهم شکسته Ùˆ متزلزل کرده اند Ùˆ جامعه را از هم گسيخته اند. ايران، امروز جامعه از هم گسيخته ای است، جامعه ای Ú©Ù‡ نه اعتماد در آن وجود دارد Ùˆ نه ÙØ¶ÙŠÙ„ت های مدنی Ùˆ جز در اقليت Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ نشانی از آن بر جای نمانده است. ÙŠÚ©ÛŒ از بدترين شرايطی Ú©Ù‡ ممکن است برای ÙŠÚ© جامعه پيش آيد، اکنون در ايران وجود دارد Ùˆ موجوديت ايران به خطر Ø§ÙØªØ§Ø¯Ù‡ است. اگر ماجراجويی های رژيم به جنگ يا تجزيه ايران نيانجامد، بخت ايران بلند خواهد بود. ارزيابی من از اين دوران سراسر منÙÛŒ است. آن Ú†Ù‡ در اين Û³Û° سال Ø§ØªÙØ§Ù‚ Ø§ÙØªØ§Ø¯Ù‡ØŒ به رغم اين انقلاب Ùˆ اين ØÚ©ÙˆÙ…ت بوده است نه به خواسته آن. جامعه مدنی ايران Ú©Ù‡ هر روز نيرومندتر Ù…ÛŒ شود، در Ù…Ø®Ø§Ù„ÙØª با اين رژيم کار خود را انجام خواهد داد. اين رژيم با روی کار آوردن پايين ترين Ø§ÙØ±Ø§Ø¯ جامعه به Ø³Ø·Ø Ø¨Ø§Ù„Ø§ØªØ±ÙŠÙ† مقامات، بيشترين آسيب را به شئون زندگی مردم وارد آورده است. بهترين راه برای اين Ú©Ù‡ ÙŠÚ© جامعه را نابود کنيد، همين کار است. آدم هايی از قبيل وزير سابق کشور[علی کردان] در اين رژيم ÙØ±Ø§ÙˆØ§Ù†Ù†Ø¯ Ùˆ بيشتر اينها در همين Ø³Ø·Ø Ø§Ø®Ù„Ø§Ù‚ÛŒ هستند. Ùقط او به دليل کار اØÙ…قانه ای Ú©Ù‡ کرده بود، Ú¯Ø±ÙØªØ§Ø± شد. با آوردن چنين آدم هايی در راس ØÚ©ÙˆÙ…ت، Ù…ÛŒ توان جامعه را نابود کرد. اين کاری است Ú©Ù‡ وقتی عرب ها به ايران ØÙ…له کردند، با دقت انجام دادند Ùˆ سعی کردند پست ترين آدم را بالا بياورند Ùˆ جامعه را از بين ببرند. ØÚ©ÙˆÙ…ت ÙØ¹Ù„ÛŒ هم همين کار را انجام Ù…ÛŒ دهد Ùˆ تازه اين جدای از نابود کردن ميراث ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ÛŒ Ùˆ تاريخی ايران، ايران ستيزی Ùˆ از بين بردن نام Ùˆ Ø§ÙØªØ®Ø§Ø±Ø§Øª ايران است. من ÙØ§Ø¬Ø¹Ù‡ ای از اين بزرگتر در Ø·ÛŒ Û·Û°Û° سال Ú©Ù‡ از ØÙ…له مغول ها Ù…ÛŒ گذرد، سراغ ندارم.