١٧.٠١.٢٠٠٩
سی سال پس از پیروزی انقلاب 57 - امیدها ØŒ نا امیدی ها Ùˆ... Ú¯Ùتگو با داریوش همایون
سی سال از پیروزی انقلاب بهمن سال 57 در ایران Ù…ÛŒ گذرد؛ انقلابی Ú©Ù‡ هنوز پس از سه دهه، بر سر تعری٠مØتوای آن در بین برخی از Ùعالان سیاسی بØØ« Ùˆ Ú¯Ùت Ùˆ Ú¯Ùˆ وجود دارد. عده ای آن را انقلاب اسلامی تعری٠می کنند، چون رهبری آن با آیت الله خمینی Ùˆ روØانیان بود Ùˆ عده ای دیگر این توصی٠را قبول ندارند Ùˆ به دلیل شرکت طی٠های مختل٠Ùکری وعقیدتی Ùˆ توده های عظیم مردم عادی، آن را یک انقلاب مردمی تعری٠می کنند. اما تعریÙØŒ هرچه باشد، هیچ تغییری در این موضوع نمی دهد Ú©Ù‡ همه آنهایی Ú©Ù‡ در این انقلاب شرکت داشتند Ùˆ یا نظاره گر آن بودند، امیدها Ùˆ انتظاراتی داشتند Ùˆ یا با بد بینی Ùˆ ناامیدی به آینده آن Ù…ÛŒ نگریستند. من هم در این روزهای نزدیک به سی امین سالگرد انقلاب Ùˆ از آنجا Ú©Ù‡ از نسلی هستم Ú©Ù‡ در این انقلاب شرکت داشتم ØŒ به این Ùکر Ù…ÛŒ کنم Ú©Ù‡ راستی، آن روزها Ú†Ù‡ Ùکر Ù…ÛŒ کردیم Ùˆ کجا بودیم Ùˆ الان در کجا ایستاده ایم Ùˆ آینده ایران چگونه خواهد بود؟ به همین دلیل، یک سلسله Ú¯Ùت Ùˆ Ú¯Ùˆ با Ùعالان سیاسی، Ùرهنگی Ùˆ روزنامه نگار از طی٠های گوناگون تهیه کرده ام Ùˆ پرسش هایی را با آنها درمیان گذاشتم Ú©Ù‡ به تدریج، در سایت « تهیه» Ù…ÛŒ خوانید یا Ù…ÛŒ شنوید. از آنجا Ú©Ù‡ این روزها، کتاب « من Ùˆ روزگارم» Ú©Ù‡ زندگی نامه « داریوش همایون» ØŒ وزیر اطلاعات Ùˆ جهانگردی در دوران Øکومت پهلوی، را Ù…ÛŒ خواندم، ابتدا به سراغ او رÙتم Ùˆ او مثل همیشه با خوش رویی از این مصاØبه استقبال کرد. داریوش همایون، هشتاد سال دارد Ùˆ سیاستمدار Ùˆ روزنامه نگار است. خود او در باره کتاب « من Ùˆ روزگارم» Ú¯Ùته است:« این کتاب، گوشهای از داستان آنچه را Ú©Ù‡ روزگار بر من کرد Ùˆ آنچه را Ú©Ù‡ من در برابر روزگار از آن برآمدم، باز میگوید. من به رویدادها Ùˆ شخصیتها بیشتر از نظر نشان دادن روندها Ùˆ Ùضای زمانه Ú©Ù‡ بستر تاریخ را میسازد Ùˆ کمتر از نظرگاه روابط شخصی پرداختهام. یکی از اشتغالات همیشگیام، تØلیل خود Ùˆ Ùاصله گرÙتن Ùˆ نگاه از بیرون بوده است. اکنون در این مرØله پایانی، Ùرصتی دارم Ú©Ù‡ به سرتاسر زندگی ام بنگرم، Ú©Ù‡ به Ú¯Ùته یک نویسنده Ùرانسوی، Øاصل جمعی است Ú©Ù‡ هیچ یک از رقمهایش را نمیشود تغییر داد.» آقای همایون شما سی سال پیش در چنین روزهایی ØŒ در آستانه انقلاب Ú†Ù‡ Ù…ÛŒ کردید؟ از زمستان سال Û±Û³ÛµÛ¶ تظاهرات آغاز شد. اين تظاهرات هر سال برگزار Ù…ÛŒ شد، اما در آن سال به دلايل گوناگون معنای ديگری ياÙت. اين تظاهرات در همان مکان هايی انجام Ù…ÛŒ گرÙت Ú©Ù‡ قبلا هم در سالگرد Û±Ûµ خرداد تظاهرات Ù…ÛŒ کردند، از جمله مدرسه Ùيضيه قم Ùˆ طلاب. اتÙاق تازه ای Ú©Ù‡ رخ داد، اين بود Ú©Ù‡ هر چهلم برای کسانی Ú©Ù‡ در تظاهرات قبلی کشته شده بودند، مراسم مذهبی برگزار Ù…ÛŒ شد. در اين مراسم عده بيشتری کشته Ùˆ زخمی Ù…ÛŒ شدند، زيرا اين تظاهرات آرام نبود. مثلا در تبريز با Øمله، ويران کردن Ùˆ يا آتش زدن بانک Ùˆ مراکز دولتی همراه بود Ùˆ باز Û´Û° روز بعد، دوباره اتÙاق تازه ای رخ Ù…ÛŒ داد. اگر زمستان Û±Û³ÛµÛ¶ را آغاز موج انقلاب بگيريم، من در آن زمان وزير اطلاعات Ùˆ جهانگردی بودم Ùˆ مانند ساير همکارانم وظيÙÙ‡ بسيار دشواری بر عهده داشتم. وظيÙÙ‡ من ØÙظ Ùضای باز سياسی در جامعه بود Ú©Ù‡ از ÙŠÚ© سال پيش يعنی Û±Û³ÛµÛµ اعلام شده Ùˆ کمابيش به آن عمل Ù…ÛŒ شد Ùˆ در عين Øال ØÙظ نظم کشور. در Øکومتی Ú©Ù‡ Û³Û° سال Ùˆ اگر بخواهيم از دهه Û´Û° Øساب کنيم، Øداقل Û±Û¶ يا Û±Û· سال دچار انسداد سياسی بود، Ù…ÛŒ بايست Ùضای باز سياسی ايجاد Ù…ÛŒ شد. هميشه در اين مواقع مشکلات زيادی پيش Ù…ÛŒ آيد Ùˆ درست مانند برداشتن سيل بند است. مهم ترين گرÙتاری ما همين مسئله بود، اين Ú©Ù‡ تا Ú†Ù‡ اندازه سيل بند را برداريم Ú©Ù‡ سيل جاری نشود. البته از پس آن بر Ù…ÛŒ آمديم، زيرا هم جلوی اغتشاشات را Ù…ÛŒ گرÙتيم Ùˆ هم اجازه Ù…ÛŒ داديم در Øد معقولی از اوضاع انتقاد شود. اين وضعيت تا تابستان Û±Û³ÛµÛ· ادامه ياÙت Ùˆ در تابستان ÛµÛ· ما مجبور به استعÙا شديم Ùˆ Øکومت شري٠امامی روی کار آمد Ùˆ من خانه نشين شدم. در دوران انقلاب Ùˆ در زمانی Ú©Ù‡ جريان هايی در داخل کشور آغاز شده بود Ùˆ اعتراضاتی صورت Ù…ÛŒ گرÙت، شما Ùکر Ù…ÛŒ کرديد Ú©Ù‡ اين اعتراضات Ùˆ انقلاب به کجا خواهد رسيد؟ برای من اين اعتراضات Ùˆ تظاهرات يادآور سال Û±Û³Û´Û² بود. در آن زمان هم عناصر مذهبی جامعه در تهران Ùˆ شهرهای مهم ديگر به رهبری خمينی شورش کردند. تظاهرات بسيار بزرگی برپا شد، به صورت زنان بی Øجاب اسيد پاشيدند، کتابخانه عمومی سنگلج را آتش زدند Ùˆ نيروهای مخال٠رژيم پادشاهی يا به اين شورش ها پيوستند Ùˆ يا در Øال پيوستن به آن بودند. با توجه به قدرتی Ú©Ù‡ Øکومت در آن زمان نشان داده بود، ما خيال Ù…ÛŒ کرديم Ú©Ù‡ شاه پشت سر اين Øرکت است، ولی بعد معلوم شد Ú©Ù‡ اعلم بوده است نه شاه. اگر اعلم اقدام نمی کرد، شاه Øتی به Ùکر تسليم شدن بوده Ùˆ ما اين نکته را نمی دانستيم. ما Ùکر Ù…ÛŒ کرديم اين بار هم جلوی شورش را خواهيم گرÙت، چون Øکومت بسيار نيرومند ØŒ وضع اقتصادی خوب Ùˆ خزانه پر از پول بود. البته مشکل تورم تا Øدودی وجود داشت ولی قابل ØÙ„ بود، چون اساس کار جامعه روبه پيشرÙت بود. من شخصا خطری اØساس نمی کردم Ùˆ مشکلی نمی ديدم. وضع بØرانی بود Ùˆ Ù…ÛŒ بايست Ùکری برای آن Ù…ÛŒ کرديم Ú©Ù‡ کرديم. مثلا در اصÙهان وقتی مردم شلوغ کردند، Øکومت نظامی اعلام کرده Ùˆ بدون اين Ú©Ù‡ از بينی کسی خون بيايد، شهر را آرام کرديم. درتبريز هم بعد از اغتشاشی Ú©Ù‡ در زمستان سال ÛµÛ¶ روی داده بود، Øزب «Ø±Ø³ØªØ§Ø®ÙŠØ²» تظاهرات بسيار بزرگی انجام داد Ùˆ Ù…ÛŒ Ú¯Ùتند Øدود Û³Û°Û° هزار Ù†Ùر در آن شرکت کرده بودند. بعد از آن تبريز به Ú©Ù„ÛŒ آرام شد Ùˆ تا آستانه انقلاب ديگر در آنجا اتÙاقی رخ نداد. Ùکر Ù…ÛŒ کرديم از عهده اين بØران به خوبی برخواهيم آمد، ولی بعد از آتش سوزی سينما رکس آبادان، شاه خود را باخت Ùˆ تسليم شد Ú©Ù‡ خود داستان ديگری است. سپس Øکومت شري٠امامی روی کار آمد Ùˆ بعد از آن هم ازهاری Ùˆ در شش ماه آخر هر امتيازی Ú©Ù‡ انقلابيون خواستند به آنها داده شد. انقلاب شد Ùˆ Øکومت تغيير کرد،آیت الله خمينی آمد Ùˆ Øکومت جمهوری اسلامی را تشکيل دادند. در آن موقع شما کجا بوديد Ùˆ پيش بينی شما Ú†Ù‡ بود؟ در Û±Ûµ آبان Û±Û³ÛµÛ· Øکومت نظامی اعلام شد به اين دليل Ú©Ù‡ نخست وزير ÙŠÚ© نظامی بازنشسته بود[ازهاری] Ú©Ù‡ شاه دوباره به او را به رياست بزرگ آتش داران رسانده بود. او آدم بسيار ضعيÙÛŒ بود Ùˆ به جز برقراری Øکومت نظامی، هيچ کار ديگری انجام نمی داد. تنها کار مهمی Ú©Ù‡ انجام داد، اين بود Ú©Ù‡ Û²Û° يا Û³Û° Ù†Ùر از سران Øکومت گذشته را توقي٠کرد، از جمله من، هويدا، نصيری، تعدادی از وزرا Ùˆ چند Ù†Ùر ديگر Ú©Ù‡ در ليست بودند ولی توقي٠آنها بی معنی بود. من تا Û²Û² بهمن Û±Û³ÛµÛ· يعنی مدت سه ماه Ùˆ Û±Ûµ روز در زندان بودم. ما از زندان اوضاع کشور را دنبال Ù…ÛŒ کرديم Ùˆ روز به روز به آينده ايران بدبين تر Ù…ÛŒ شديم زيرا Ù…ÛŒ ديديم Ú©Ù‡ Øکومت با دست خود کشور را تقديم انقلابيون Ù…ÛŒ کند. تا آنجا Ú©Ù‡ به خاطر Ù…ÛŒ آورم همزمان با Û²Û² بهمن، انقلابيون زندان ها را گرÙتند Ùˆ شما هم همراه با بسياری ديگر آزاد شديد. ما از زندان گرختيم ولی سه Ù†Ùر از ما دوباره دستگير شدند. آن جا زندان اÙسران Ùˆ سربازان زندانی بود Ùˆ از بخت خوب ما هوا تاريک بود Ùˆ خوشبختانه کسی در ميان جمعيتی Ú©Ù‡ از زندان گريختند، متوجه ما نشد. اگر هوا روشن بود، همه ما دوباره دستگير Ù…ÛŒ شديم. طبعا تنها دل مشغولی من اين بود Ú©Ù‡ خود را نجات دهم Ùˆ دستگير نشوم. Øدود Û±Ûµ ماه در تهران Ùˆ نزد دوستانم از اين خانه به آن خانه Ù…ÛŒ شدم Ùˆ مرتب جای خود را عوض Ù…ÛŒ کردم Ú©Ù‡ گرÙتار نشوم. سرانجام بعد از دوبار کوشش، توانستم از ايران خارج شوم Ú©Ù‡ داستان پر هيجانی دارد. در دورانی Ú©Ù‡ پنهان بودید Ú†Ù‡ Ù…ÛŒ کردید؟ در دورانی Ú©Ù‡ پنهان بودم Ùˆ به صورت زيرزمينی زندگی Ù…ÛŒ کردم، Ùرصت بسيار خوبی پيش آمد Ú©Ù‡ بتوانم دو کار را انجام بدهم. چون من تصور کرده بودم Ú©Ù‡ شب Û²Û² بهمن مرده ام، ديگر ترس از مرگ نبايد در زندگی ام تعيين کننده Ù…ÛŒ بود. بنابراين دو کار انجام دادم، اول اين Ú©Ù‡ بسيار زياد، در Øدود Û²Û°Û° جلد کتاب خواندم Ùˆ تلاÙÛŒ چند سال گذشته را Ú©Ù‡ Ùرصت نداشتم درآوردم Ùˆ دوم اين Ú©Ù‡ بسيار Ùکر کردم. زندگی پيشين من ايجاب Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ برای عمل بيانديشم، ولی در آن Û±Ûµ ماه Ùقط Ùکر کردم Ùˆ عملی درکار نبود. Ùکر خالص به من Ú©Ù…Ú© کرد تا موقعيت خودم Ùˆ ايران را باز انديشی کنم Ùˆ به اين بيانديشم Ú©Ù‡ چرا به اين روز اÙتاديم Ùˆ چرا اين طور شد؟ البته Ù…ÛŒ توانستم تلخ Ùˆ کينه ورز شوم، ولی به هيچ چيز کينه ای پيدا نکردم. چون راهی را در زندگی انتخاب کرده بودم Ú©Ù‡ ناگزير پايان آن همين بود. من به رژيمی پيوسته بودم Ú©Ù‡ در پايان نمی توانست Øتی از خودش دÙاع کند Ú†Ù‡ برسد از کشور. اشتباه از من بود Ùˆ طلبی از کسی ندارم، Øتی از آن رژيم. آن رژيم به طبيعت خود عمل کرد Ùˆ قربانی اين طبيعت شد. من هم به طبيعت خود عمل کردم Ùˆ قربانی آن شدم. بنابراين بايد Ùکر ديگری Ù…ÛŒ کردم، پس در همه مبانی Ùکری خود تجديد نظر کردم، بعضی ها را Ù†Ú¯Ù‡ داشتم Ùˆ بيشتر آن را دور ريختم Ùˆ سعی کردم آدم تازه ای شوم. بعد هم از ایران خارج شدید ØŒ در خارج از کشور از کجا وچگونه شروع به Ùعالیت کردید؟ از ايران Ú©Ù‡ خارج شدم، زندگی Ùعال را به صورت نوشتن Ùˆ ظاهر شدن در اجتماعات مختلÙØŒ از جمله اجتماع مخالÙان خود آغاز کردم. اين وضعيت را ادامه داده Ùˆ Û²Û¸ سال است Ú©Ù‡ Ùعاليت سياسی Ù…ÛŒ کنم. تا کنون شش کتاب Ùˆ مقالات بی شماری نوشته Ùˆ منتشر کرده ام. همچنين Øزب ليبرال دموکرات «Ù…شروطه ايران» را پايه گذاری کرده ام Ú©Ù‡ از اصول انقلاب مشروطه ايران الهام گرÙته Ùˆ سعی Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ در مبارزه برای تجدد Ùˆ نوسازی جامعه ايرانی در ص٠مقدم باشد Ùˆ مسئله تجدد Ùˆ مدرنيته را به صØنه بØØ« Ùˆ Ùعاليت سياسی بياورد. اين Ú©Ù‡ Ú†Ù‡ اندازه موÙÙ‚ شويم، به تلاش ما Ùˆ پذيرش جامعه بستگی دارد. آقای همايون! آخرين سوال من اين است Ú©Ù‡ اکنون بعد از سه دهه، ارزيابی شما از انقلاب ايران Ùˆ آن Ú†Ù‡ بعد پيش آمد، چيست؟ انقلاب اسلامی من این را تاکید Ù…ÛŒ کنم. انقلاب اسلامی Ú©Ù‡ در ايران روی داد، ÙŠÚ© ويژگی Ùوق العاده داشت Ú©Ù‡ تعيين کننده سرنوشت انقلاب Ùˆ تعيين کننده سرنوشت ايران بود. اگر امروز ايران به اين روز اÙتاده( Ú©Ù‡ امیدوارم در این مورد با هم اختلا٠نداشته باشیم) به دليل اين است Ú©Ù‡ انقلاب، انقلابی اسلامی بود. انقلابی برای بازگرداندن جامعه به Û±Û´Û°Û° سال پيش Ùˆ خمينی به کرات اين موضوع را اعلام Ù…ÛŒ کرد Ùˆ دراين زمينه کتاب نوشت. به نظر من، دوران Û³Û° ساله بعد از انقلاب بزرگترين Ùاجعه تاريخ ايران پس از Øمله مغول ها بوده است، زيرا نه تنها پايه های قدرت بلکه اقتصاد Ùˆ آموزش ايران را نيز درهم شکسته Ùˆ متزلزل کرده اند Ùˆ جامعه را از هم گسيخته اند. ايران، امروز جامعه از هم گسيخته ای است، جامعه ای Ú©Ù‡ نه اعتماد در آن وجود دارد Ùˆ نه Ùضيلت های مدنی Ùˆ جز در اقليت Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ نشانی از آن بر جای نمانده است. ÙŠÚ©ÛŒ از بدترين شرايطی Ú©Ù‡ ممکن است برای ÙŠÚ© جامعه پيش آيد، اکنون در ايران وجود دارد Ùˆ موجوديت ايران به خطر اÙتاده است. اگر ماجراجويی های رژيم به جنگ يا تجزيه ايران نيانجامد، بخت ايران بلند خواهد بود. ارزيابی من از اين دوران سراسر منÙÛŒ است. آن Ú†Ù‡ در اين Û³Û° سال اتÙاق اÙتاده، به رغم اين انقلاب Ùˆ اين Øکومت بوده است نه به خواسته آن. جامعه مدنی ايران Ú©Ù‡ هر روز نيرومندتر Ù…ÛŒ شود، در مخالÙت با اين رژيم کار خود را انجام خواهد داد. اين رژيم با روی کار آوردن پايين ترين اÙراد جامعه به Ø³Ø·Ø Ø¨Ø§Ù„Ø§ØªØ±ÙŠÙ† مقامات، بيشترين آسيب را به شئون زندگی مردم وارد آورده است. بهترين راه برای اين Ú©Ù‡ ÙŠÚ© جامعه را نابود کنيد، همين کار است. آدم هايی از قبيل وزير سابق کشور[علی کردان] در اين رژيم Ùراوانند Ùˆ بيشتر اينها در همين Ø³Ø·Ø Ø§Ø®Ù„Ø§Ù‚ÛŒ هستند. Ùقط او به دليل کار اØمقانه ای Ú©Ù‡ کرده بود، گرÙتار شد. با آوردن چنين آدم هايی در راس Øکومت، Ù…ÛŒ توان جامعه را نابود کرد. اين کاری است Ú©Ù‡ وقتی عرب ها به ايران Øمله کردند، با دقت انجام دادند Ùˆ سعی کردند پست ترين آدم را بالا بياورند Ùˆ جامعه را از بين ببرند. Øکومت Ùعلی هم همين کار را انجام Ù…ÛŒ دهد Ùˆ تازه اين جدای از نابود کردن ميراث Ùرهنگی Ùˆ تاريخی ايران، ايران ستيزی Ùˆ از بين بردن نام Ùˆ اÙتخارات ايران است. من Ùاجعه ای از اين بزرگتر در Ø·ÛŒ Û·Û°Û° سال Ú©Ù‡ از Øمله مغول ها Ù…ÛŒ گذرد، سراغ ندارم.